Ι. Κ. ΧAΣIΩTHΣ
Oμότ. καθηγητής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Πηγή:
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: 25 Δεκεμβρίου 2005
Oμότ. καθηγητής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Για να κατανοήσουμε τη θέση που έχει στο έργο τού Θερβάντες ο ελληνικός κόσμος θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τους παράγοντες που επηρέασαν τη διαμόρφωση της γενικότερης «ελληνικής εικόνας» στην Ισπανία της εποχής του. Ο πρώτος ήταν η αχνή και μάλλον μονοδιάστατη εικόνα της βυζαντινής Ανατολής, την οποία κληροδότησαν στη λογοτεχνία του Siglo de Oro τα ιπποτικά μυθιστορήματα, προπάντων οι νεότερες ισπανικές διασκευές τους. Δεν είναι τυχαίες οι συχνές αναφορές, που κάνει ο συγγραφέας του Δον Κιχώτη (1605, 1615) στα εντελώς φανταστικά για τα ελληνικά πράγματα μυθιστορήματα Lisuarte de Grecia (Α΄, Β΄, 1514, 1525), Amadis de Grecia (1530, 1542), Belianis de Grecia (1547, 1580), αλλά και στο περισσότερο κοντά στην ύστερη ελληνοβυζαντινή πραγματικότητα Tirant lo Blanc (1490). Αν εξαιρέσουμε μερικά εξακριβωμένα ιστορικά επεισόδια στον Tirant lo Blanc, η εικόνα που προκύπτει από τα μυθιστορήματα αυτά για τον ελληνικό κόσμο είναι εντελώς εξωπραγματική.
Ο δεύτερος παράγοντας, που είναι ιδιαίτερα εμφανής στο θερβαντικό έργο, ήταν η κλασική και κυρίως η ελληνιστική παράδοση, όπως αυτή σχηματίστηκε στην αναγεννησιακή Ισπανία. H εξοικείωση του Θερβάντες με την παράδοση αυτή άρχισε κατά τη μαθητεία του (1568-1569) κοντά στον ουμανιστή Juan Lopez de Hoyos (†1583) και συνεχίστηκε κατά την παραμονή του στην Ιταλία (1570-1575). Η «κλασική» παράδοση δεν είναι μόνο παρούσα σε κείμενα, των οποίων η έμπνευση συνδυάζεται συμβολικά με μορφές και μοτίβα της ελληνικής μυθολογίας (όπως γίνεται π.χ. στα έμμετρα μέρη της «ποιμενικής» Galatea του 1585 και, κυρίως, στο αλληγορικό Viaje al Parnaso του 1614), αλλά και σε έργα που, από θεματική άποψη τουλάχιστον, αποδίδουν περισσότερο σύγχρονες με τον συγγραφέα καταστάσεις, όπως π.χ. στον Δον Κιχώτη και στο «El amante liberal» των Νovelas ejemplares (1613). Ο συνδυασμός φαίνεται και στη δομή των έργων του: Η μίμηση των «βυζαντινών» (=ελληνιστικών) αφηγηματικών προτύπων στα «El amante liberal» και «La espanola inglesa», αλλά και στο εκτενέστερο μυθιστόρημά του Los trabajos de Persiles y Sigismunda (1617) είναι ολοφάνερη.
Ο δεύτερος παράγοντας, που είναι ιδιαίτερα εμφανής στο θερβαντικό έργο, ήταν η κλασική και κυρίως η ελληνιστική παράδοση, όπως αυτή σχηματίστηκε στην αναγεννησιακή Ισπανία. H εξοικείωση του Θερβάντες με την παράδοση αυτή άρχισε κατά τη μαθητεία του (1568-1569) κοντά στον ουμανιστή Juan Lopez de Hoyos (†1583) και συνεχίστηκε κατά την παραμονή του στην Ιταλία (1570-1575). Η «κλασική» παράδοση δεν είναι μόνο παρούσα σε κείμενα, των οποίων η έμπνευση συνδυάζεται συμβολικά με μορφές και μοτίβα της ελληνικής μυθολογίας (όπως γίνεται π.χ. στα έμμετρα μέρη της «ποιμενικής» Galatea του 1585 και, κυρίως, στο αλληγορικό Viaje al Parnaso του 1614), αλλά και σε έργα που, από θεματική άποψη τουλάχιστον, αποδίδουν περισσότερο σύγχρονες με τον συγγραφέα καταστάσεις, όπως π.χ. στον Δον Κιχώτη και στο «El amante liberal» των Νovelas ejemplares (1613). Ο συνδυασμός φαίνεται και στη δομή των έργων του: Η μίμηση των «βυζαντινών» (=ελληνιστικών) αφηγηματικών προτύπων στα «El amante liberal» και «La espanola inglesa», αλλά και στο εκτενέστερο μυθιστόρημά του Los trabajos de Persiles y Sigismunda (1617) είναι ολοφάνερη.
Mισθοφόροι ή αιχμάλωτοι
Σκλαβοπάζαρο στα χρόνια που το δουλεμπόριο ήταν μια από τις πιο απάνθρωπες πτυχές της πειρατείας (15ος-17ος αι.). Θύμα της υπήρξε και ο Θερβάντες, δούλος για πέντε χρόνια στο Aλγέρι, όπου γνώρισε και Eλληνες που είχαν την ίδια τύχη. Για τον λόγο αυτό οι «griegos» εμφανίζονται στο έργο του είτε ως σκλάβοι είτε ως αρνησίθρησκοι είτε ως κατάσκοποι. Xαρακτικό εποχής (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
Εντελώς ασύνδετες με τους δύο αυτούς παράγοντες εμφανίζονται οι αναφορές του Θερβάντες στους Νεοέλληνες. Σπεύδω, πάντως, να διευκρινίσω εξαρχής ότι οι αναφορές αυτές είναι γενικά διάσπαρτες και μάλλον περιθωριακές. Οι περισσότερες προέρχονται από πραγματικές εμπειρίες που είχε ο Θερβάντες (όπως και πολλοί άλλοι Ισπανοί που έζησαν για ποικίλα χρονικά διαστήματα ως στρατιώτες ή -συνηθέστερα- ως αιχμάλωτοι σε τουρκοκρατούμενες χώρες). Στην περίπτωση του Θερβάντες οι εμπειρίες έχουν να κάνουν κατά κανόνα με Eλληνες αιχμαλώτους, με τους οποίους ο συγγραφέας μοιράστηκε την κακή τύχη της αιχμαλωσίας του στο Αλγέρι ή με Eλληνες αρνησίθρησκους, τους οποίους επίσης γνώρισε στους ίδιους αποτρόπαιους χώρους. Γι' αυτό και στα έργα του οι επώνυμοι και συχνά ανώνυμοι «griegos» εμφανίζoνται είτε ως σκλάβοι (cautivos) είτε ως αρνησίθρησκοι (renegados) είτε ως κατάσκοποι (espias), που κυκλοφορούσαν με σχετική άνεση στο σουλτανικό σεράι, τις τουρκικές και βορειοαφρικανικές γαλέρες και τα σκλαβοπάζαρα της Κωνσταντινούπολης, της Αλεξάνδρειας και του Αλγερίου. Είναι πολύ πιθανό o στρατιώτης Θερβάντες να γνώρισε και Eλληνες ομοτέχνους του κατά την πενταετή υπηρεσία του (1569-1575) στην ισπανοκρατούμενη Νεάπολη, αλλά και κατά το σύντομο πέρασμά του με την ισπανική αρμάδα (στην οποία επίσης εντάχθηκαν αρκετοί Eλληνες «stradioti» της Ιταλίας) από την Κέρκυρα και την Κεφαλονιά, από τα παράλια της δυτικής Ελλάδας και τον όρμο του Ναβαρίνου στα 1571-1572.
Ο Θερβάντες, πάντως, παρ' όλο που πέρασε αρκετά χρόνια της ζωής του (1575-1580) ως αιχμάλωτος των Τούρκων στο Αλγέρι, από τύχη δεν έζησε, και σε ελληνικές περιοχές. Συνεπώς, η αναπαράσταση της ζωής των χριστιανών αιχμαλώτων στη Λευκωσία (στο «El amante liberal»), την Κωνσταντινούπολη (σε διάφορα έργα, όπως π.χ. στην κωμωδία του La Gran Sultana του 1615) και στο Αλγέρι (στο El trato de Argel, που γράφτηκε στα 1585, και το Los banos de Argel, του 1615), αποτελεί σύνθεση προσωπικών βιωμάτων και ανάλογων ξένων εμπειριών. Ως συνδυασμός, επίσης, των δικών του περιπετειών με τις αντίστοιχες τού συστρατιώτη και ομοτέχνου του Jeronimo de Pasamonte, θα πρέπει μάλλον να εκτιμηθεί και η υπόθεση της ένθετης ιστορίας τού «Capitan cautivo», που παρεμβάλλει στον Δον Κιχότη. Ο τρόπος, εξάλλου, με τον οποίο ο Θερβάντες «μεταχειρίστηκε» τον Pasamonte, έπεισε αρκετούς ερευνητές να ταυτίσουν το πρόσωπο αυτό με τον ψευδώνυμο συγγραφέα (Αvellaneda) του δεύτερου -και πλαστού- μέρους του Δον Κιχότη.
Βιβλιογραφικό σημείωμα:
Jos Manuel Blecua, «Cervantes y Lepanto. Recopilacion de textos», Βαρκελώνη, Museo Maritimo, 1971.
Ottmar Hegyi, «Cervantes and the Turks: Historical Reality versus Literary Fiction in La Gran Sultana and El amante liberal», Newark, Delaware, Juan de la Cuesta, 1992.
Martin de Riquer, «Cervantes, Passamonte y Avellaneda», Βαρκελώνη, Sirmio, 1988.
Ο Θερβάντες, πάντως, παρ' όλο που πέρασε αρκετά χρόνια της ζωής του (1575-1580) ως αιχμάλωτος των Τούρκων στο Αλγέρι, από τύχη δεν έζησε, και σε ελληνικές περιοχές. Συνεπώς, η αναπαράσταση της ζωής των χριστιανών αιχμαλώτων στη Λευκωσία (στο «El amante liberal»), την Κωνσταντινούπολη (σε διάφορα έργα, όπως π.χ. στην κωμωδία του La Gran Sultana του 1615) και στο Αλγέρι (στο El trato de Argel, που γράφτηκε στα 1585, και το Los banos de Argel, του 1615), αποτελεί σύνθεση προσωπικών βιωμάτων και ανάλογων ξένων εμπειριών. Ως συνδυασμός, επίσης, των δικών του περιπετειών με τις αντίστοιχες τού συστρατιώτη και ομοτέχνου του Jeronimo de Pasamonte, θα πρέπει μάλλον να εκτιμηθεί και η υπόθεση της ένθετης ιστορίας τού «Capitan cautivo», που παρεμβάλλει στον Δον Κιχότη. Ο τρόπος, εξάλλου, με τον οποίο ο Θερβάντες «μεταχειρίστηκε» τον Pasamonte, έπεισε αρκετούς ερευνητές να ταυτίσουν το πρόσωπο αυτό με τον ψευδώνυμο συγγραφέα (Αvellaneda) του δεύτερου -και πλαστού- μέρους του Δον Κιχότη.
Βιβλιογραφικό σημείωμα:
Jos Manuel Blecua, «Cervantes y Lepanto. Recopilacion de textos», Βαρκελώνη, Museo Maritimo, 1971.
Ottmar Hegyi, «Cervantes and the Turks: Historical Reality versus Literary Fiction in La Gran Sultana and El amante liberal», Newark, Delaware, Juan de la Cuesta, 1992.
Martin de Riquer, «Cervantes, Passamonte y Avellaneda», Βαρκελώνη, Sirmio, 1988.
Πηγή:
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: 25 Δεκεμβρίου 2005
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου