ΓIAΓKOΣ ANΔPEAΔHΣ
Kαθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο,
Tμήμα Eπικοινωνίας, Mέσων και Πολιτισμού
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25 Δεκεμβρίου 2005
Σαφής και ρητά δηλωμένος σκοπός του Θερβάντες στον Δον Κιχώτη ήταν να σατιρίσει τις ακρότητες των ιπποτικών μυθιστορημάτων. Η άμεση εκδοτική επιτυχία και οι αλλεπάλληλες μεταφράσεις που γνώρισε το έργο, οφείλονταν σε αυτήν την προφανή διάσταση της σάτιρας, που παρουσίαζε ένα γέρο που είχε τρελαθεί από τα ιπποτικά βιβλία: πιστεύοντας ότι είχε καθήκον να αναστήσει τον χαμένο κόσμο της ιπποσύνης, ο ήρωάς μας άλλαξε όνομα, δημιούργησε μια φανταστική Δέσποινα των λογισμών του και, καβάλα σε ένα ψωράλογο, με συντροφιά ένα βλάκα, τον Σάντσο Πάντσα, περιέτρεχε τους δρόμους της Ισπανίας παίρνοντας τους ανεμόμυλους για γίγαντες, τα χάνια για πύργους και τις πόρνες για αρχόντισσες.
Oλα αυτά δεν αρκούν ωστόσο να απαντήσουν στο αίνιγμα της συνεχιζόμενης ακτινοβολίας του Δον Κιχώτη στους κατοπινούς αιώνες μέχρι και σήμερα, αίνιγμα που οπωσδήποτε δεν θα λυθεί ποτέ οριστικά, αφού κάθε γενιά προσφέρει τις δικές της αναγνώσεις και δημιουργικές παραναγνώσεις. Μπορούμε ωστόσο να αναφερθούμε σε δύο τουλάχιστον παράγοντες. Από τη μια υπάρχουν μέσα στο ίδιο το έργο και άλλα επίπεδα ανάγνωσης, τα περισσότερα συνειδητά αξιοποιημένα από τον συγγραφέα, και από την άλλη η υποδοχή του έργου διαφοροποιήθηκε από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο, ανάλογα με την ανάδυση νέων πνευματικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων και νέων απόψεων για την ιστορία του πολιτισμού και την λογοτεχνία.
Πρώτη ύλη για ήρωες
Eνα καλό παράδειγμα της πολυσημίας του έργου είναι η ίδια η τρέλα του Δον Κιχώτη και η βλακεία του Σάντσο. Ο Δον Κιχώτης δεν είναι τρελός, παρά μόνο όταν τον τυφλώνει η μανία του για την ιπποσύνη. Τον υπόλοιπο χρόνο είναι πνευματώδης, λεπτός, δίκαιος, αυθεντικά ιπποτικός, ικανός να συλλαμβάνει αμέσως την αλήθεια και να δρα αστραπιαία. Και μέσα στην τρέλα του όμως είναι κάτι περισσότερο από ένας τρελός. Η αυθαίρετη προσθήκη του Δον στο όνομά του είναι μετωνυμία του ονείρου του, κινητήρα της πλοκής, έτσι που ο ταπεινός ιδαλγός ( hidalgo, ευγενής της κατωτέρας βαθμίδας) να μεταμορφώνεται σε νοσταλγό, κάποιον που αλγεί για να νοστήσει στην ιδέα του και πάσχει για να αναστήσει με την ισχύ του ισχνού βραχίονός του ένα κόσμο δικαιοσύνης και ομορφιάς. Ο Σάντσο πάλι δεν είναι πάντοτε βλάκας. Oταν, για να τον γελοιοποιήσουν, οι αυλικοί του Δούκα τον στέλνουν να κυβερνήσει ένα (στεριανό) νησί, αυτός που θυμίζει τον βασιλιά των τρελών του ευρωπαϊκού καρναβαλιού, αποδεικνύεται ένας σοφός κυβερνήτης, πρόδρομος του μπρεχτικού Ατζάκ στον «Κύκλο με την κιμωλία». Eτσι, ο Σάντσο υπογραμμίζει την, κατά Μπαχτίν, «καρναβαλική», ανατρεπτική και πολυφωνική διάσταση του Δον Κιχώτη, και προφητεύει τα μεγάλα λαϊκά πρόσωπα του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος από τον Ντίκενς και τον Μπαλζάκ μέχρι τον Πούσκιν, τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι.
Η επίδραση του Δον Κιχώτη στη Ρωσία είναι ίσως ακόμα πιο εντυπωσιακή. Ο Πούσκιν, που εκκινεί από τον ρομαντισμό για να τον υπερβεί, χρησιμοποιεί τον ιδαλγό της Μάντσας τόσο σαν πρότυπο για το ποίημά του ο Φτωχός Ιππότης, όσο και σαν μέτρο, όταν προτρέπει τον νεαρό Γκόγκολ να στραφεί στη συγγραφή μυθιστορημάτων. Ο Μπιελίνσκι τον αναφέρει ως το κατ' εξοχήν παράδειγμα ρεαλιστικής γραφής. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι θεμελιώνει τη μορφή του πρίγκιπα Μύσκιν στον Ηλίθιο, στον διάλογο με τον Δον Κιχώτη και με τον Χριστό. Και εδώ, στον Ηλίθιο, γίνεται πιο φανερή αυτή η αινιγματική υπόγεια σχέση του Δον Κιχώτη ή και των παραναγνώσεών του με τον Εσταυρωμένο.
Mεταμορφώσεις και αυτονομία
Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι πολύ μακρύτερος, περιλαμβάνοντας λογοτέχνες σαν τον Μάρκες, φιλοσόφους σαν τον Ουναμούνο, σκηνοθέτες του θεάτρου και του κινηματογράφου, χορογράφους, ζωγράφους όπως ο Ντωμιέ και ο Πικάσσο και γλύπτες. Μια στοιχειώδης αναδρομή στο ίδιο το κείμενο και στον κατάλογο των μεταμορφώσεών του, μας κάνει να δούμε -πλάι στη σατιρική διάσταση και τον διάλογο με την Ιστορία- την ανατρεπτική του, «καρναβαλική» κατά Μπαχτίν, πλευρά και τις απεριόριστες μεταμορφικές δυνατότητες που, ενώ μνημειώνουν το κείμενο, χαρίζουν στο πρόσωπο ένα είδος αυτονομίας. Σαν την Αντιγόνη, τον Aμλετ και τον Μίσκιν του Ντοστογιέφσκι, και σε πείσμα της ορθής άποψης ότι το πρόσωπο είναι κομμάτι της αφήγησης που το εντάσσει στη ροή της και τόσο συχνά το συντρίβει, ο Δον Κιχώτης, μέσα σε αυτήν την πορεία των αέναων μεταμορφώσεών του, μοιάζει σαν κάποιο από τα αινιγματικά εκείνα όντα που πλανώνται στο σύμπαν και σκαλώνουν στα δίχτυα της γραφής, που δεν καταφέρνει ποτέ να τα υποτάξει οριστικά.
Kαθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο,
Tμήμα Eπικοινωνίας, Mέσων και Πολιτισμού
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25 Δεκεμβρίου 2005
Σαφής και ρητά δηλωμένος σκοπός του Θερβάντες στον Δον Κιχώτη ήταν να σατιρίσει τις ακρότητες των ιπποτικών μυθιστορημάτων. Η άμεση εκδοτική επιτυχία και οι αλλεπάλληλες μεταφράσεις που γνώρισε το έργο, οφείλονταν σε αυτήν την προφανή διάσταση της σάτιρας, που παρουσίαζε ένα γέρο που είχε τρελαθεί από τα ιπποτικά βιβλία: πιστεύοντας ότι είχε καθήκον να αναστήσει τον χαμένο κόσμο της ιπποσύνης, ο ήρωάς μας άλλαξε όνομα, δημιούργησε μια φανταστική Δέσποινα των λογισμών του και, καβάλα σε ένα ψωράλογο, με συντροφιά ένα βλάκα, τον Σάντσο Πάντσα, περιέτρεχε τους δρόμους της Ισπανίας παίρνοντας τους ανεμόμυλους για γίγαντες, τα χάνια για πύργους και τις πόρνες για αρχόντισσες.
Aυτόκλητος σωτήρας των απανταχού δύσμοιρων και ανυπεράσπιστων, ο Δον Kιχώτης πάσχει για να αναστήσει με την ισχύ του ισχνού βραχίονά του έναν κόσμο ομορφιάς και δικαιοσύνης. Tρελός μόνο όταν τον τυφλώνει η μανία του για την ιπποσύνη, τον υπόλοιπο χρόνο είναι πνευματώδης, λεπτός, δίκαιος και αυθεντικά ιπποτικός. Πίνακας του Jan Sluijters, 1939, Museo Kroller Muller, Otterlo , Oλλανδία.Η αναφορά του μυθιστορήματος στην ιστορική συγκυρία είναι προφανής: στα χρόνια ανάμεσα στη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και την καταστροφή της Μεγάλης Αρμάδας, το 1588, η Ισπανία παύει να είναι παγκόσμια αυτοκρατορία, χωρίς ωστόσο να απαρνηθεί τις ψευδαισθήσεις και την υπεροψία του κάποτε λαμπρού παρελθόντος της. Στην τρέλα του προσώπου καθρεφτίζεται η ανικανότητα της ισπανικής κοινωνίας να δει την πραγματικότητα. Τα παθήματα του ιππότη της Μάντσας είναι άρα ένα μάθημα αισθητικού και πολιτικού ρεαλισμού που έχει και άλλες πτυχές; Αυτό που συντρίβει τελικά τον Δον Κιχώτη είναι ο αναγεννησιακός Λόγος (ratio) ως μηχανισμός επιτήρησης και καταστολής. Από την άποψη αυτή Δον Κιχώτης και Aμλετ είναι αδελφοί, ενώ ο Δούκας και οι αυλικοί του κατά το ύφος μόνο διαφέρουν από τον Κλαύδιο τον Πολώνιο και τα τσιράκια τους που κάνουν σάπιο το απηνώς επιτηρούμενο βασίλειο της Δανίας.
Oλα αυτά δεν αρκούν ωστόσο να απαντήσουν στο αίνιγμα της συνεχιζόμενης ακτινοβολίας του Δον Κιχώτη στους κατοπινούς αιώνες μέχρι και σήμερα, αίνιγμα που οπωσδήποτε δεν θα λυθεί ποτέ οριστικά, αφού κάθε γενιά προσφέρει τις δικές της αναγνώσεις και δημιουργικές παραναγνώσεις. Μπορούμε ωστόσο να αναφερθούμε σε δύο τουλάχιστον παράγοντες. Από τη μια υπάρχουν μέσα στο ίδιο το έργο και άλλα επίπεδα ανάγνωσης, τα περισσότερα συνειδητά αξιοποιημένα από τον συγγραφέα, και από την άλλη η υποδοχή του έργου διαφοροποιήθηκε από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο, ανάλογα με την ανάδυση νέων πνευματικών και καλλιτεχνικών ρευμάτων και νέων απόψεων για την ιστορία του πολιτισμού και την λογοτεχνία.
Πρώτη ύλη για ήρωες
Eνα καλό παράδειγμα της πολυσημίας του έργου είναι η ίδια η τρέλα του Δον Κιχώτη και η βλακεία του Σάντσο. Ο Δον Κιχώτης δεν είναι τρελός, παρά μόνο όταν τον τυφλώνει η μανία του για την ιπποσύνη. Τον υπόλοιπο χρόνο είναι πνευματώδης, λεπτός, δίκαιος, αυθεντικά ιπποτικός, ικανός να συλλαμβάνει αμέσως την αλήθεια και να δρα αστραπιαία. Και μέσα στην τρέλα του όμως είναι κάτι περισσότερο από ένας τρελός. Η αυθαίρετη προσθήκη του Δον στο όνομά του είναι μετωνυμία του ονείρου του, κινητήρα της πλοκής, έτσι που ο ταπεινός ιδαλγός ( hidalgo, ευγενής της κατωτέρας βαθμίδας) να μεταμορφώνεται σε νοσταλγό, κάποιον που αλγεί για να νοστήσει στην ιδέα του και πάσχει για να αναστήσει με την ισχύ του ισχνού βραχίονός του ένα κόσμο δικαιοσύνης και ομορφιάς. Ο Σάντσο πάλι δεν είναι πάντοτε βλάκας. Oταν, για να τον γελοιοποιήσουν, οι αυλικοί του Δούκα τον στέλνουν να κυβερνήσει ένα (στεριανό) νησί, αυτός που θυμίζει τον βασιλιά των τρελών του ευρωπαϊκού καρναβαλιού, αποδεικνύεται ένας σοφός κυβερνήτης, πρόδρομος του μπρεχτικού Ατζάκ στον «Κύκλο με την κιμωλία». Eτσι, ο Σάντσο υπογραμμίζει την, κατά Μπαχτίν, «καρναβαλική», ανατρεπτική και πολυφωνική διάσταση του Δον Κιχώτη, και προφητεύει τα μεγάλα λαϊκά πρόσωπα του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος από τον Ντίκενς και τον Μπαλζάκ μέχρι τον Πούσκιν, τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι.
Aβάνα, 1 Iανουαρίου 1959. «Tην ώρα που ο Φιντέλ έβγαζε τον λόγο του, εκείνος σκαρφάλωσε σαν αιλουροειδές πάνω σ’ ένα φανάρι, το καβάλησε και, ήρεμα, άναψε τσιγάρο. Tον ονόμασα Δον Kιχώτη του Φαναριού», έγραψε γι’ αυτήν τη φωτογραφία του ο Aλμπέρτο Nτίας Γκουτιέρες, γνωστός ως Kόρντα. Hταν η ημέρα που οι επαναστατικές δυνάμεις μπήκαν στην Aβάνα. Hρωας της νέας εποχής είναι ο γκουαχίρο, ο Kουβανός χωρικός με το ψάθινο καπέλο (φωτ.: «Kούβα, όπως τη φωτογράφισε ο Kόρντα», εκδ. Mεταίχμιο).Eνας δεύτερος παράγοντας αφορά τις πνευματικές εξελίξεις και την υποδοχή του Δον Κιχώτη από τον 19ο αι. Ο ρομαντισμός σήμανε μια ανατροπή διαρκείας στις ιδέες για τους Μέσους Χρόνους, ενώ εγκαινίασε την επάνοδο της φαντασίας και του μύθου στη γραφή. Στα μυθιστορήματα του Σκοτ, ο περιπλανώμενος ιππότης γίνεται ο πρόγονος του ρομαντικού πλάνητα. Ο ρεαλισμός από την πλευρά του θεμελιώνει τον διάλογο με τα πράγματα. Οι εξελίξεις αυτές ανοίγουν τον δρόμο, ώστε ο Δον Κιχώτης να αναδειχθεί σε πρόγονο των ηρώων του Δουμά ( Ντ' Αρτανιάν ) και του Μπαλζάκ ( Λισιέν Ριπαμπρέ) που ενσαρκώνουν, ο καθένας με τον τρόπο του την αντιπαράθεση των ονείρων, των ψευδαισθήσεων με τη σκληρή πραγματικότητα.
Η επίδραση του Δον Κιχώτη στη Ρωσία είναι ίσως ακόμα πιο εντυπωσιακή. Ο Πούσκιν, που εκκινεί από τον ρομαντισμό για να τον υπερβεί, χρησιμοποιεί τον ιδαλγό της Μάντσας τόσο σαν πρότυπο για το ποίημά του ο Φτωχός Ιππότης, όσο και σαν μέτρο, όταν προτρέπει τον νεαρό Γκόγκολ να στραφεί στη συγγραφή μυθιστορημάτων. Ο Μπιελίνσκι τον αναφέρει ως το κατ' εξοχήν παράδειγμα ρεαλιστικής γραφής. Ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι θεμελιώνει τη μορφή του πρίγκιπα Μύσκιν στον Ηλίθιο, στον διάλογο με τον Δον Κιχώτη και με τον Χριστό. Και εδώ, στον Ηλίθιο, γίνεται πιο φανερή αυτή η αινιγματική υπόγεια σχέση του Δον Κιχώτη ή και των παραναγνώσεών του με τον Εσταυρωμένο.
Mεταμορφώσεις και αυτονομία
Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι πολύ μακρύτερος, περιλαμβάνοντας λογοτέχνες σαν τον Μάρκες, φιλοσόφους σαν τον Ουναμούνο, σκηνοθέτες του θεάτρου και του κινηματογράφου, χορογράφους, ζωγράφους όπως ο Ντωμιέ και ο Πικάσσο και γλύπτες. Μια στοιχειώδης αναδρομή στο ίδιο το κείμενο και στον κατάλογο των μεταμορφώσεών του, μας κάνει να δούμε -πλάι στη σατιρική διάσταση και τον διάλογο με την Ιστορία- την ανατρεπτική του, «καρναβαλική» κατά Μπαχτίν, πλευρά και τις απεριόριστες μεταμορφικές δυνατότητες που, ενώ μνημειώνουν το κείμενο, χαρίζουν στο πρόσωπο ένα είδος αυτονομίας. Σαν την Αντιγόνη, τον Aμλετ και τον Μίσκιν του Ντοστογιέφσκι, και σε πείσμα της ορθής άποψης ότι το πρόσωπο είναι κομμάτι της αφήγησης που το εντάσσει στη ροή της και τόσο συχνά το συντρίβει, ο Δον Κιχώτης, μέσα σε αυτήν την πορεία των αέναων μεταμορφώσεών του, μοιάζει σαν κάποιο από τα αινιγματικά εκείνα όντα που πλανώνται στο σύμπαν και σκαλώνουν στα δίχτυα της γραφής, που δεν καταφέρνει ποτέ να τα υποτάξει οριστικά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου